શિક્ષણ ક્ષેત્ર ધરમૂળથી બદલાયું; વિદ્યાર્થી ક્યારેય નહીં ભૂલે આ વર્ષ

કોરોના ઇમ્પેક્ટ - દિવ્યેશ વૈદ્ય............

અંતે ગુજરાતના શિક્ષણમંત્રીએ ગત સપ્તાહે સત્તાવાર જાહેરાત કરી કે પ્રાથમિક, ધો. 10-12 અને સ્નાતક અને અનુસ્નાતકના વર્ષના અંતિમ વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ માટે કોરોના માગેદર્શિકાની મર્યાદામાં 11મી જાન્યુઆરીથી વર્ગો શરૂ થઇ જશે. છેલ્લી ઘડીએ કોઇ ફેરફાર આવ્યો તો આ વંચાશે ત્યારે ઓફલાઇન ભણતરની આંશિક શરૂઆત થઇ ચૂકી હશે. કોરોના મહામારીએ ભારતમાં દસ્તક દીધા ને લોકડાઉન સહિતના પ્રતિબંધોમાં તબક્કાવાર જે છૂટછાટ મુકાઇ તેમાં ઓગસ્ટના અંત સુધીમાં તો ધાર્મિકસ્થાનો અને પછીના મહિને પ્રવાસન અને થિયેટરોય ખૂલી ગયા પણ શાળા-કોલેજોની માત્ર જાહેરાતો થઇ અને સુરક્ષાના કારણે તેમજ વાલીઓના નબળા પ્રતિસાદને કારણે ઠેલાતું ગયું. યુનેસ્કોના આંકડા મુજબ 194 દેશનું શિક્ષણ ઓછું-વધું અસરગ્રસ્ત બન્યું અને વિશ્વના 91 ટકા વિદ્યાર્થીને વર્ગખંડ ન જવા સહિતનું નુકસાન પહોંચ્યું. હવે મોટા ભાગના દેશોએ શિક્ષણ ક્ષેત્ર ખોલી નાખ્યું છે અને ભારતમાં રાજ્યોને અગાઉ મળેલી કેન્દ્રની છૂટના આધારે અનેક રાજ્યોમાં શાળા શરૂ થઇ ચૂકી છે. ગુજરાતમાં હવે આ સેક્ટર અંશત: ખૂલી જશે. પણ, એ કબૂલવું પડે કે વિદ્યાર્થીઓ તેના જીવનમાં જ્યારે જ્યારે તેના શિક્ષણકાળને યાદ કરશે 2020નો જરૂર ઉલ્લેખ હશે. જિંદગીમાં ક્યારેય નહીં ભૂલે. શિક્ષણ ક્ષેત્રના દૃષ્ટિકોણથી જોઇએ તો એક વર્ષમાં શિક્ષણમાં આમૂલ બદલાવ આવી ગયો. મહામારી આવી અને નવી શિક્ષણ નીતિ પણ આ વર્ષે આવી. કોરોનાએ જબરજસ્ત પડકાર સર્જ્યો હતો અને વિદ્યાર્થીઓ-શિક્ષકોએ સાથે મળીને તેને ટેક્નોલોજીની મદદથી પાર પાડયો. ઓનલાઇન શિક્ષણના દીપકને પ્રજ્વલિત રાખ્યો. શિક્ષણ જગતને નવા-નવા સબક મળ્યા કે, ગમે તે પરિસ્થિતિમાંથી પાર પાડી શકાય છે. એક ઓનલાઇન સંસાર સર્જ્યો, અધ્યયન અને અધ્યાપનની નવી રાહ દેખાઇ. આ નવી દિશા-વલણ ચોક્કસપણે વર્ગખંડનું શિક્ષણ શરૂ થયા બાદ પણ બંધ નથી થવાનું. કેન્દ્ર સરકારે પણ સંકેત આપી દીધા છે કે આ કોરોનાએ આપેલો આ નવો વિકલ્પ ચાલુ રહેશે. ભલે, ગુરુ-શિષ્ય આમને-સામને બેસીને ભણે તેના જેવો સબળ તો નથી, પણ માનવું પડે કે શિક્ષણમાં વ્યાપકપણે થઇ ગયેલું ડિઝિટલાઇઝેશન એ કોરોનાની દેન છે, એક હકારાત્મક પાસું છે.

કપરો કાળ : પરીક્ષાઓયે ઓનલાઇન !

માર્ચમાં લોકડાઉન પછી બધું બદલતું ગયું અને હવે તો લગભગ ક્ષેત્રની ખામીઓ પુરાઇ પણ ગઇ છે, પરંતુ શિક્ષણને જબરજસ્ત નુકસાન પહોંચ્યું. દેખીતી રીતે રૂબરૂ સંવાદ જેવું શિક્ષણ  ઓનલાઇન તો ન જ મળે. એમાં પાછું શિક્ષણતંત્ર-બોર્ડ અને યુનિવર્સિટીએ કોર્સ ઘટાડી નાખ્યા, પરીક્ષાનો સમય ઘટાડી નાખ્યો. શાળા તો ઠીક છે યુનિવર્સિટીઓની પરીક્ષાઓય ઓનલાઇન લેવાઇ. આ તો જ્યાં ઓનલાઇન સુવિધા છે તેની ખામીની વાત છે. પણ, ગામડામાં તો નેટવર્ક જ ન હોવાની ફરિયાદ આવી, આર્થિક નબળા વર્ગમાં એક તો સ્માર્ટ ફોન હોય તો હોય નહીં તો પૂરું ! આવી જગ્યાએ મહામારીથી શિક્ષણમાં કેટલું નુકસાન પહોંચ્યું હશે તેનો અંદાજ હજુ ન આવી શકે. આગલા ધોરણમાં જ ખબર પડશે. પરીક્ષા મામલે સૌથી પહેલે સીબીએસઇ સમક્ષ પ્રશ્ન સર્જાયો. માર્ચમાં પરીક્ષા રોકી દીધી. બાકી રહી ગયેલી પરીક્ષાના ઇન્ટરનલના આધારે ગુણ અપાયા. જેઇઇ-નીટ જેવી અગત્યની પરીક્ષા પણ ઠેલાતી રહી. છેવટે સપ્ટેમ્બરની શરૂઆતમાં લેવાઇ. શાળાઓની દૃષ્ટિથી જોઇએ તો ફી નિયમિત ન આવી. સરકારે 25 ટકા ફી ઘટાડો કર્યો. ખાનગી શાળાના સંચાલકો તો હવે શાળ બંધ જ કરવી પડે તેવી સ્થિતિ સુધી પહોંચી ગયા. ગામડાઓમાં સરકારી શાળાના વિદ્યાર્થીઓએ તો પ્રવેશ જ ન લીધો. છોકરીઓએ ભણવાનું છોડી દીધું તેવા સર્વેના તારણો આવ્યા. આમ, છેલ્લે ખૂલી રહેલું સંભવત: સૌથી વધુ નુકસાનવાળું ક્ષેત્ર શિક્ષણ બની રહ્યું.

વિશ્વના 91 ટકા વિદ્યાર્થી અસરગ્રસ્ત :

ખાનગી શાળાઓને નિભાવનો પ્રશ્ન

સંયુક્ત રાષ્ટ્રના મહાસચિવે શિક્ષણ ક્ષેત્ર પર અસરો પરના સત્તાવાર નિવેદનમાં એવું કહ્યું હતું કે, ઇતિહાસનો અત્યાર સુધીનો સૌથી મોટો અવરોધ સર્જાયો હતો. જેનાથી બધા જ દેશો અને ઉપખંડોના લગભગ 1.6 અબજ છાત્ર અસરગ્રસ્ત બન્યા. 2.38 કરોડ છાત્ર તો શાળા છોડી દે તેવી સ્થિતિમાં આવી ગયા. જેની પાછળ મુખ્ય કારણ આર્થિક હતું. 194 દેશના 91 ટકા વિદ્યાર્થીના શિક્ષણને અસર પહોંચી હતી. બાળકોના ઘરમાં રહેવા દરમ્યાન હિંસાની ઘટનાઓ બની. છોકરીઓએ લૈંગિક ભેદભાવનો સામનો કરવો પડયો. ઘરમાં કામકાજની જવાબદારી વધી ગઇ, સામે ઓછા સ્માર્ટ ફોન હોય તો દીકરાને પ્રાધાન્ય મળ્યું, જેનાથી વહેલા લગ્નની સંભાવનામાં વૃદ્ધિ જેવા પરિબળોએ માથું ઊંચક્યું. જ્યાં નેટવર્ક અને વીજળીનો અભાવ હતો ત્યાં વિદ્યાર્થીઓ પૂરતા શિક્ષણથી વંચિત રહ્યા. જો કે, ભારત સહિતના વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશોમાં રેડિયો અને સરકારી ટીવી ચેનલોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. જેનાથી ઓનલાઇન નેટવર્ક પરનો મદાર ઘટયો.

ભારતને સંબંધ છે ત્યાં સુધી યુજીસીના આંક મુજબ 950 જેટલી યુનિવર્સિટી છે, એમાં 361 ખાનગી છે અને ખાનગી યુનિવર્સિટી-શાળાઓ સંઘર્ષની સ્થિતિમાં આવી ગઇ. શિક્ષકોનો પગાર, નિભાવ ખર્ચ તો ચાલુ જ રહ્યા, સામે ફી ઘટી અને એડમિશન ઓછા થયા. સપ્ટેમ્બરમાં જ એક હેવાલ આવ્યો કે નર્સરીથી 12મી સુધીની 1000 જેટલી સ્કૂલ વેચાવા તૈયાર થઇ ગઇ છે. સેરેસ્ટ્રા વેન્ચર્સના આ સર્વેના તારણ મુજબ ઊંચી ફીવાળી શાળાઓ વધુ મુશ્કેલીમાં આવી.

પરિસ્થિતિએ શીખવ્યું : શિક્ષકો અપગ્રેડ થયા :

ગામડાનાં બાળકોય ઝૂમ, ગૂગલ મીટથી વાકેફ

કોરોના મહામારીએ જે પડકાર સર્જ્યો તે કસોટીમાંથી અધ્યાપકો-વિદ્યાર્થી સફળતાપૂર્વક બહાર આવ્યા છે. આ બદલાવે ઘણું શીખવ્યું છે. મહામારીના ઘણા હકારાત્મક પાસાં પણ છે.

એક વર્ષમાં ભણતરનું સમગ્રતયા ડિજિટલાઇઝેશન થઇ ગયું. આ વીડિયો આગળના વર્ગોના વિદ્યાર્થીઓને પણ કામ લાગશે. હવે ઓફલાઇન ભણવાનું ચાલુ થશે તો પણ ઓનલાઇન બંધ નહીં થાય અને એનો સંકેત કેન્દ્ર સરકાર આપી ચૂકી છે. એથી આ વિકલ્પ વધી ગયો છે. શિક્ષકોને ઓનલાઇન ભણાવવાનું કહેવામાં આવ્યું ત્યારે પ્રારંભમાં ઘણી મુશ્કેલી પડી. ડિજિટલ જાણકારી નહોતી. પણ, તાલીમ લઇ ધીમે-ધીમે અપગ્રેડ થયા. શિક્ષકોની એક નવી સ્કીલ ઊભી થઇ ગઇ. ભલે તમામ લોકો સુધી ઓનલાઇન શિક્ષણ ન પહોંચવાની ખામી રહી પણ જ્યાં ઉપલબ્ધ હતી ત્યાં છેવાડાના ગામડાના બાળકો પણ યુ-ટયૂબ, ગૂગલ મીટ, ઝૂમનો ઉપયોગ કરતા થયા. 

આ કૌશલ્યથી તેમણે પોતાની યુ-ટયૂબ ચેનલો બનાવીનેય કુશળતા પ્રદર્શિત કરી. બીજું, વાલીઓ ઇ-મેલ, વોટ્સએપ ગ્રુપમાં જોડાયા અને વિદ્યાર્થી ઘરમાં હોવાથી જવાબદારી વધી ગઇ. શાળા સાથે તેમનો સંપર્ક વધી ગયો. પહેલાં આવું ખાનગી શાળામાં વધુ હતું.

ભેદ વધ્યો; છોકરીઓનો વધુ ભોગ, સ્માર્ટ ફોનનો

અભાવ : ક્યાંક પુસ્તકો જ ન પહોંચ્યાં

શિક્ષણ ક્ષેત્ર બંધ રહ્યું અને ઓનલાઇન ભણવાનું શરૂ થયું એમાં ખાસ કરીને ગામડામાં અને આર્થિક નબળા વર્ગમાં છોકરીઓને વધુ  સહન કરવાનું આવ્યું. છેલ્લા છ મહિનામાં શિક્ષણ સંબંધી અનેક સર્વેક્ષણ થયા જેમાં ચોંકાવનારા તારણો મળ્યા છે.

યુનાઇટેડ નેશન્સ પોપ્યુલેશન ફંડનું અનુમાન છે કે, આવનારા સમયમાં દેશમાં 13 લાખથી વધુ છોકરીઓનું ભણતર છટી ગયું હશે, એથી એમના વહેલા લગ્ન કરી દેવાશે. 15થી 18 વર્ષની 40 ટકા છોકરીઓ શાળાએ નથી જઇ શકી, એમાં અનેકે પ્રવેશ જ નથી લીધો.

રાઇટ ટુ એજ્યુકેશન ફોરમે સેન્ટર ફોર બજેટ એન્ડ પોલિસી સ્ટડીઝ તથા ચેમ્પિયન ફોર ગર્લ્સ એજ્યુકેશન સાથે મળીને કરેલા અભ્યાસમાં બહાર આવ્યું હતું કે, વાલીઓએ એવું સ્વીકાર્યું કે તેમના રોજીરોટીના ઠેકાણા નથી ત્યાં ભણાવીએ કેમ ? આ સર્વે મુજબ સરેરાશ 80 ટકા છાત્ર સુધી જ પુસ્તકો પહોંચ્યા. રાજસ્થાન, તેલંગાણા અને આંધ્રમાં 70 ટકા છાત્ર પાસે જ પુસ્તકો પહોંચ્યા. 67 ટકા પરિવાર પાસે જ સ્માર્ટ ફોન હતો.

ઇન્ટરનેટ એન્ડ મોબાઇલ એસો. ઓફ ઇન્ડિયા-2018ના હેવાલ મુજબ ભારતમાં પ્રતિપુરુષ 67 ટકા અને પ્રતિ મહિલા 33 ટકા લોકો જ ઇન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરે છે, જે હવે વધ્યું હશે પરંતુ ગ્રામીણ ભારતમાં હજુ આવી રીતે અસંતુલિત પ્રમાણ છે. છોકરા કરતાં છોકરી પાસે ઓછા સ્માર્ટ ફોન છે. પ્રાથમિકતાની વાત આવે ત્યારે ઘરમાં છોકરાઓને સ્માર્ટ ફોન મળ્યા, તેમાં છોકરીઓનું ભરણતર છૂટી ગયાનું તારણ બહાર આવ્યું હતું.

સરકારે ઓનએર પ્રસારણમાં વિક્રમ કર્યો : 33 કરોડ વિદ્યાર્થીને જોડયા

 

કેન્દ્ર સરકારે કોરોનાના કાળમાં ડિજિટલ પદ્ધતિનો ભરપૂર ઉપયોગ કર્યો. ટીવી ચેનલના માધ્યમથી ઓનએર અને ઓનલાઇન બંને રીતે મળીને 33 કરોડ વિદ્યાર્થીને વિક્રમી રીતે લાભાન્વિત કર્યા.

શિક્ષણમંત્રીએ નિવેદન કર્યું હતું કે, સરકારી ઓનએર ચેનલને 80 કરોડથી વધી હિટ મળ્યા છે. વિદ્યાવાન, દીક્ષા, સ્વયંપ્રભા, શિક્ષાવાણી, પોડકાસ્ટ, સાઇન લેંગ્વેઝ જેવી ચેનલ અને કાર્યક્રમો લોકપ્રિય બન્યા. ટીવી, ડિજિટલ, ઓનલાઇન અને રેડિયો એમ ત્રણેય મોરચે શિક્ષણ કાર્યક્રમો રજૂ થયા.

એડમિશન ઘટયા; ઓનલાઇન શિક્ષણમાં પંજાબ પ્રથમ, પશ્ચિમ બંગાળ સૌથી છેલ્લે

 

કોરોના મહામારીમાં બાળકોના એડમિશન ઘટી ગયા. દેશમાં છથી દસ વર્ષની ઉંમરના 5.3 ટકા બાળક એવા હતા જેમણે શાળામાં પ્રવેશ જ ન મેળવ્યો. જો મહામારી ન હોત તો ભણવાનું શરૂ કરત. જ્યારે 2018માં આ આંકડો 1.8 ટકા હતો, સામે મોબાઇલનું વેચાણ વધ્યું !

શાળાના બાળકોની ગતિવિધિ પર નજર રાખતી સંસ્થાએ ઓક્ટોબરમાં એક હેવાલ જારી કર્યો હતો. એન્યુઅલ સ્ટેટ્સ રિપોર્ટ ઓફ એજ્યુકેશન-2020એ 22 રાજ્ય અને 4 કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશના બાવન હજાર ઘરને આવરી લઇને સર્વે કર્યો હતો. જેના દાવા મુજબ ભારતમાં સરેરાશ 66.8 ટકા બાળક ઓનલાઇન શિક્ષણમાં જોડાઇ શક્યા. પંજાબ સૌથી આગળ હતું. હિમાચલ, કેરળ, ગુજરાતમાં 80 ટકાથી વધુ ઓનલાઇન ભણી રહ્યા છે. જો કે, 20 ટકાનું નુકસાન તો છે જ. 

બીજીબાજુ ઓરિસ્સા, રાજસ્થાન, ઉત્તરપ્રદેશ, બંગાળમાં 25 ટકાથી ઓછા બાળક ઓનલાઇન ભણી    રહ્યા છે. 

સૌથી ખરાબ સ્થિતિ 7.7 ટકા સાથે બંગાળની છે. બીજીબાજુ સ્માર્ટ ફોનનું વેચાણ બેગણું થયું હતું. આમ છતાં દરેકેદરેક છાત્ર ઓનલાઇન ન ભણી શક્યા.