How valuable is crude oil to India ? Can oil-rich America understand ?

`એક બેરલ ક્રૂડ કી કિંમત તુમ ક્યા જાનો બાયડન બાબુ'

યુક્રેન-રશિયા `યુદ્ધ' વચ્ચે તેલનો `ખેલ'

રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ ચાલે છે તેની સમાંતર હવે `તેલનો ખેલ' ચાલુ થયો છે. કયા દેશને આજે તેની ઊર્જા જરૂરિયાત સંતોષવા `ક્રૂડ' વિના ચાલે ? પરંતુ, તેલ ઉત્પાદન કરનારા `તેલિયા રાજા' દેશો તો એમ જ માને છે અમે કહીએ તેમ થાય, પરંતુ તેલ ખરીદનારા દેશો પણ `ગ્રાહક રાજા' છે અને તેનું માનવું પડે, તેને દબાવી ન શકાય. દબાય પણ નહીં, તેનો ભારતે ડંકે કી ચોટ પે દાખલો પણ આપી દીધો.

ભારતે ચાલુ નાણાકીય વર્ષમાં અત્યાર સુધીમાં 100 અમેરિકી અબજ ડોલરથી વધુની કિંમતનું ક્રૂડતેલ અલગ-અલગ દેશોમાંથી ખરીદ્યું છે અને ઉત્પાદન કરનારા દેશોએ કોઇ ખરીદદારનું મૂલ્ય પણ સમજવું પડશે અને સમજાવી દેવાયું.

અમેરિકાની રશિયા પાસે તેલ ન ખરીદવાની સુફિયાણી સલાહનો ભારતે જવાબ આપી દીધો. ભલે સત્તાવાર ટિપ્પણી ન આવી, પણ શનિવારે ભારતીય કંપની ઇન્ડિયન ઓઇલ કોર્પોરેશને રશિયાની કંપની પાસેથી 30 લાખ બેરલ રશિયન ક્રૂડ ખરીદવાનો સોદો પાકો કરી લીધો. યુદ્ધ પછીનો એ પહેલો સોદો છે અને તે આંતરરાષ્ટ્રીય ચલણ યુ.એસ. ડોલરમાં નહીં, ભારતીય ચલણ?કે રશિયન ચલણ રૂબલમાં રહેશે. પાછળ ભારતની બીજી સરકારી કંપની એચ.પી.સી.એલ. પણ તૈયાર છે અને 20 લાખ બેરલ ખરીદી કરશે. આખરે ભારતના લોકોનાં આર્થિક હિતનો, સ્વતંત્રતાનો અને હા, વ્યાપારિક હિતનો પણ સવાલ છે. કારણ કે, લગભગ 40 ટકા સસ્તી કિંમતે એ મળશે અને ડિલિવરીની જવાબદારી રશિયન કંપનીએ ઉપાડવાની રહેશે.

સોવિયેત સંઘના ભાગલા પડયા પછી અમેરિકાનું જગત જમાદારીભર્યું વલણ શરૂ?થયું અને એ હજુ એમ જ છે, પણ બેવડાં ધોરણ ક્યારેય વધુ ચાલતાં નથી. યુરોપીય દેશોએ સ્પષ્ટ ના પાડી કે અમે રશિયામાંથી તેલ આયાત બંધ નહીં કરીએ, તો ભારત અમેરિકી સૂચન શા માટે માને ? અને આ તો `મોદી વિદેશનીતિ' છે. ખરીદી શરૂ?કરી અને હવે વધુ થશે. અમેરિકા સાથેના ભારત સાથેના સંબંધો થોડો સમય બગડી પણ શકે છે, પરંતુ ભારતને સલાહ પાછળનું કારણ `તેલનો ખેલ' છે. અમેરિકા લાંબો સમય ભારતથી બગાડી નહીં શકે. કારણ કે, અમેરિકાય તેલનો વેપારી છે. આ `ખેલ' અહીં સમજવાનો પ્રયાસ છે.

યુક્રેન પર રશિયાના હુમલા પછી અમેરિકા અને સાથી યુરોપીય દેશોએ સીધી લડાઇને બદલે રશિયા સાથેનો નાણાં વ્યવહાર બંધ?કરવા સહિતનાં પગલાં લીધાં તે જાણીતી વાત છે. એ પછી રશિયાનાં અર્થતંત્રમાં તેની નકારાત્મક અસરો શરૂ?થઇ ગઇ. રશિયા એ તેલનો અમેરિકા (પ્રથમ) અને સાઉદી અરેબિયા?(બીજે) પછી ત્રીજા ક્રમનો સૌથી મોટો તેલઉત્પાદક દેશ છે. તેની પાસે તેલ-ગેસ અને અન્ય ઉત્પાદનોનો ભરાવો થયો.

રશિયા આમ તો ઉત્પાદનનો 60 ટકા હિસ્સો યુરોપીય દેશોને વેચે છે અને બીજા ક્રમે ચીન છે. યુદ્ધ સારું છે કે તેની તરફેણનો કોઇ?ઇરાદો નથી, પણ ભારતે આ યુદ્ધમાં `તટસ્થ' વલણ લીધું. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સભામાં મતદાનથી અળગું રહ્યું. યુક્રેનના રાષ્ટ્રપતિ વોલોદોમીર ઝેલેન્સકીની સતત અપીલ છતાં ભારતે રશિયાને મનાવવાનો પ્રયાસ ન કર્યો. આ જૂની દોસ્તી હોય કે આર્થિક હિત કે મજબૂરી, રશિયાએ 40 ટકા ડિસ્કાઉન્ટથી ભારતને તેલ વેચવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો.

આ પ્રસ્તાવથી ભડકી ઉઠેલા અમેરિકાએ ગત મંગળવારે કહ્યું કે, `ભારત રશિયા પાસેથી ડિસ્કાઉન્ટથી તેલ ખરીદશે તો એમાં કોઇ અમેરિકી પ્રતિબંધનો ભંગ નથી.' પરંતુ સાથે સાથે એવી ટિપ્પણી પણ કરી દીધી કે `આ પગલું એ દુનિયાનાં સૌથી મોટાં લોકતંત્રને ઇતિહાસમાં ખોટા પક્ષ?તરીકે રજૂ કરશે. રશિયાને સમર્થન એ આક્રમણને સમર્થન સમાન છે.' જો કે, ગુરુવારે ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તાએ જવાબ આપી દીધો કે તેઓ વૈશ્વિક ઊર્જા બજારમાં હંમેશાં સંભાવનાઓ ચકાશશે અને તેની તેલની જરૂરિયાત આયાતથી પૂર્ણ થશે. એ પછી ધુળેટીના દિવસે, ભારત-રશિયાની અંતિમ દોરની વાતચીત થઈ અને નાણા વ્યવહાર માટેની વ્યવસ્થા પણ ગોઠવી લેવાઈ, જે અત્યાર સુધી અમેરિકી ડોલરમાં હતી અને અંતે શનિવારે સૂત્રોને ટાંકીને સમાચાર આવ્યા કે સોદો નક્કી થઈ ચૂક્યો છે. આમ, ભારત રાષ્ટ્રહિત સામે કોઈ સંબંધનાં નામે દબાવવાના પ્રયાસમાં નથી ઝૂક્યું અને તેલ સસ્તું મળ્યૃ એટલે નથી લીધું તેના વાજબી કારણો છે.

ભારતનું અર્થતંત્ર ક્રૂડ નિર્ભર છે અને આપણી જરૂરિયાતના માત્ર 14થી 15 ટકા જ ઉત્પાદન થાય છે, બાકી આયાત કરવું પડે છે. રિફાઈનિંગ પ્રક્રિયા ભારતમાં ઉપલબ્ધ છે. 2020-21નાં નાણાકીય વર્ષમાં ભારતે 62.6 અબજ ડોલરનું ક્રૂડ ખરીદ્યું હતું. પછી કોરોનાકાળ પૂરો થતાં ક્રૂડના ભાવ વધ્યા અને ચાલુ નાણાકીય વર્ષમાં આયાત બિલ બે ગણું થઈ ગયું. જાન્યુઆરી સુધીમાં 110 અબજ ડોલર પહોંચી ગયું છે. આ યુદ્ધ પછી આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભાવ વધવાનો ડર હતો અને 140 ડોલર પ્રતિ બેરલ પહોંચવાનો ભય હતો, જે ભારતને કોઈ રીતે પરવડે એમ નથી. મોંઘવારીની આગ ફાટી નીકળે, માંડ અત્યારે કોરોનાકાળ પછી અર્થતંત્ર સ્થિર થઈ રહ્યું છે, ત્યાં આ ધક્કો ન પોષાય, અમેરિકા અને યુકેના અન્ય દેશો પાસે વધારાનાં તેલનો ભંડાર છે, એવા દેશોની સુફિયાણી-સ્વાર્થી સલાહ કોઈ રીતે ન પરવડે. બીજું, અમેરિકી પ્રતિબંધોથી ભારતે તેના પરંપરાગત વ્યવહારવાળા ઈરાન અને વેનેઝુએલામાંથી આયાત બંધ કરવી પડી.

અમેરિકાનાં બેવડાં ધોરણ છે, યુરોપીય દેશોએ તેલ ખરીદી ચાલુ જ રાખશે તેવી સ્પષ્ટ વાત કરી તો તો કંઈ ન થયું. બીજું, યુદ્ધના આરંભે રશિયા વિરુદ્ધની યુતિમાં જર્મની સાથે હતું, પણ હવે એ પણ તટસ્થ બની ગયું છે. રશિયાની કુલ કુદરતી ગેસ નિકાસના 75 ટકા ખરીદદારો યુરોપીય દેશો જર્મની, ઈટાલી, ફ્રાન્સ છે ,જ્યારે રશિયા પાસે નેધરલેન્ડ, ઈટાલી, પોલેન્ડ, ફિનલેન્ડ અને રોમાનિયા સહિતના દેશો ક્રૂડ ખરીદે છે. યુરોપના મહત્ત્વના સહયોગી દેશે જો રશિયામાંથી આયાત ચાલુ રાખી છે, તો ભારતને સલાહ શા માટે અને માને પણ શા માટે? જર્મનીને સૂચન કેમ નહીં? વળી, રશિયાએ સસ્તાં ક્રૂડની ઓફર માત્ર ભારતને જ કયાં કરી છે, અન્ય આયાતી દેશોને પણ કરી હતી. અંતે ભારત ન ઝૂક્યું અને ઓછી કિંમત, ભારતીય તટ સુધી ડિલિવરી જેવી ઉચ્ચ શરતો સાથે સોદો કર્યો. ડિલિવરીની શરત એટલા માટે કે પ્રતિબંધોને લીધે વીમા કંપનીઓનો કારોબાર શક્ય નથી. ખાડી દેશો કરતાં રશિયા દૂર પણ પડે છે. એટલે જ આપણે 60 ટકા આયાત ખાડી દેશોમાંથી કરીએ છીએ. આ સોદો થતાં જ અમેરિકાને મરચું લાગ્યું. કારણ કે  એ દેશ એમ જ માને છે કે વિશ્વમાં ડોલરથી જ વ્યવહાર થાય. આ માર્ગ નીકળ્યો એ તેને ફટકો છે. ભવિષ્યમાં ડોલરનું મૂલ્ય ઘટશે. સમગ્રતયા યુદ્ધની સાથે સાથે રહેલો `ખેલ' પાધરો પડી રહ્યો છે. રશિયા-ભારતે ડિસ્કાઉન્ટ અને રૂબલ-રૂપિયાની લેવડદેવડથી હવા કાઢી નાખી. 

અને, ભારતે માત્ર સસ્તું જોઈને જ ક્રૂડ નથી ખરીદ્યું. 2021માં ઈસ્ટર્ન ઈકોનોમિક ફોરમમાં વિદેશમંત્રી સ્તરે કરાર થયા હતા. સંરક્ષણમાં તો ભારત-રશિયાની ભાગીદારી છે જ, એથી પહેલાં 2020માં આઈઓસીએ રશિયન કંપની રોઝનેફ્ટ સાથે ક્રૂડ ખરીદીની શરૂઆત કરી જ દીધી હતી. રશિયાનાં તેલ-ગેસ ક્ષેત્રમાં ભારતનું રોકાણ છે, પણ અંતરને કારણે તે યુરોપીય દેશોમાં વેચાય છે.

હવે સ્થિતિ એટલી પલટી ગઈ છે કે જ્યાં ભારતમાં પેટ્રોલના ભાવ વધવાની શક્યતા હતી, ત્યાં સ્થિર રહેશે. હા, ભારતીય ચલણ રૂપિયો પણ ડોલર સામે મજબૂત બનશે. અર્થતંત્રને બૂસ્ટર ડોઝ મળશે તેવી આશા ઊભી થઈ ગઈ. આમ, તેલમાં આત્મનિર્ભર દેશો પ્ર્રતિબંધાત્મક વ્યાપારની તરફેણ ન કરે અને કરે તો કેમ  જવાબ આપવો એ ભારતે વિશ્વને સ્પષ્ટ જણાવી દીધું.

 ............ 

સૌથી વધુ તેલ વપરાશકર્તા દેશ

વિશ્વમાં દૈનિક 99.70 મિલિયન બેરલ તેલનો વપરાશ થઇ જાય છે. આંતરરાષ્ટ્રીય એનર્જી એજન્સીના આંક મુજબ અમેરિકા ભલે સૌથી વધુ તેલ ઉત્પાદન કરે છે, પરંતુ વપરાશમાં પણ વિશ્વમાં પ્રથમ છે. દુનિયાના કુલ વપરાશનો પાંચમો હિસ્સો ઉપયોગ કરે છે.

વપરાશમાં દૈનિક 20.48 ટકા મિલિયન બેરલ સાથે અમેરિકા પ્રથમ અને એ પછી  બીજા ક્રમે ચીન (13.07 ટકા) અને ભારત ત્રીજા ક્રમે (4.84 ટકા) છે.

...........

ટોચના દસ તેલિયારાજા ક્રૂડ ઉત્પાદક દેશ

અમેરિકા, સાઉદી અરેબિયા, રશિયા, કેનેડા, ચીન, ઇરાક, યુએઇ, બ્રાઝિલ, ઇરાન,કુવૈત

 ................ 

ભારત ક્યાંથી -  કેટલું તેલ ખરીદે છે ?

ભારતની દૈનિક 50 લાખ બેરલની ક્રૂડતેલની જરૂરિયાત છે અને તેમાંથી લગભગ 85 ટકા હિસ્સો ઊર્જા જરૂરિયાતો માટે આયાત કરવો પડે છે. ભારત સૌથી વધુ પશ્ચિમ એશિયાના દેશોમાંથી ક્રૂડની આયાત કરે છે. કયા દેશમાંથી કેટલા ટકા આયાત કરે છે, તે અહીં દર્શાવ્યું છે.

ઇરાક           23 ટકા

સાઉદી અરેબિયા        18 ટકા

સંયુક્ત આરબ  11 ટકા

અમેરિકા                7.3 ટકા

રશિયા          2 ટકા

અન્ય દેશો      23 ટકા

.........