Increase in hazardous biomedical waste, A matter of concern....

જોખમી બાયો મેડિકલ વેસ્ટમાં વધારો ચિંતાજનક

કોરોના મહામારી વકરી અને હોસ્પિટલો-કેર સેન્ટરો વધુ ને વધુ
ઊભા થતા ગયા અને રસીકરણ જોરમાં;  સામે મેડિકલ વેસ્ટ
દેશમાં દસથી સો ગણો વધ્યો; પરંતુ તેના પ્રમાણમાં માર્ગદર્શિકાના
અમલનું  નિરીક્ષણ અને નિકાલની સુવિધા કેટલા વધ્યા ?

થોડા સમય પહેલાં એક સમાચાર અખબારોના પાને ચડયા હતા. લાકડિયા પાસે બાયો મેડિકલ વેસ્ટ (જૈવિક કચરો) બાળવામાં આવ્યો અને ગામની નજીક બનેલી આ ઘટનાથી ચિંતા  ઊભી થઇ હતી. પણ, ક્યા`ક આવા સમચારો બહાર આવે છે તો ક્યા`ક નથી આવતા પર`તુ જ્યારથી આ કોવિડ મહામારી શરૂ થઇ છે ત્યારથી આ પ્રકારના કચરાના નિકાલની શહેરો કે રાજ્ય નહીં દેશભરમાં વિકરાળ સમસ્યા ઊભી થઇ છે અને નિકાલનો આ પડકાર ચિંતાજનક રીતે વકરી રહ્યો છે.

2020ના માર્ચમાં કોરોના મહામારી આવી, કેસો વધીને ઘટયા પર`તુ 2021માં તો નિર`કુશ ઉછાળો આવ્યો. હોસ્પિટલો વધી, કોવિડ સેન્ટરો વધ્યા, સામાજિક-ધાર્મિક સ`સ્થાઓ દ્વારા પણ?કેર સેન્ટરો ખૂલ્યા. આરોગ્ય માળખાની સાથે બાયો મેડિકલ વેસ્ટમાં પણ કેસો કરતા` પણ વધુ વધારો નોંધાયો. આ`કડા બોલે છે કે એપ્રિલ-2020ની સરખામણીએ અત્યારે અલગ અલગ સ્થળે બાયો વેસ્ટમાં 10થી?100 ગણો વધારો નોંધાયો છે. બાયો વેસ્ટમાં જોખમી તત્ત્વો પણ સામેલ છે. બીજુ` અત્યારના કચરામાં પ્રદૂષણ નિય`ત્રણ બોર્ડના અધિકારીનું માનીએ તો 65 ટકા કોવિડ સ`બ`ધી દર્દીનો કચરો છે. જો નક્કી કરેલી પદ્ધતિ મુજબ નિકાલ ન થાય તો લોકોના આરોગ્ય અને પર્યાવરણ પર ગ`ભીર અસર કરે છે.

કોવિડને રોકવા માસ્ક જેટલો જ જરૂરી આ મુદ્દો પણ છે. પણ સમસ્યા પર બધાનું ધ્યાન નથી જતુ`. નથી કોઇ નોટિસ અમલી કે, પર`તુ ગ`ભીર પ્રશ્ન ઊભો કરી શકે છે. આપણે વોટ્સએપમાં દર્દીની દવા, સારવાર, સોશિયલ ડિસ્ટન્સિ`ગ, માસ્ક, આયુર્વેદિક-ઘરેલુ ઉપચારોના સ`દેશા જોઇએ છીએ, પણ પોઝિટિવ દર્દીઓનો 60થી 70 ટકા સ્વસ્થ વર્ગ ઘરે બેસીને સારવાર લે છે તેમાં પણ જે થોડા-ઘણા નીકળતા બાયો વેસ્ટના નિકાલમાં સાવધાનીની જાગૃતતા ઓછી છે. દીર્દીના વેસ્ટના પ્રમાણ માં તો અનહદ વધારો છે, પણ વધારામાં હવે વેક્સિનેશન શરૂ થયુ છે, ભલે, કેન્દ્ર સરકારની માર્ગદર્શિકઓ છે, મોટી હોસ્પિટલોમાં તો તેનો ખાસ તાલીમી વિભાગ હોય છે, પર`તુ જાન્યુઆરીથી અત્યાર સુધીમાં દેશમાં લગભગ 17 કરોડનું રસીકરણ થઇ ચૂક્યુ` છે. વન ટાઇમ યૂઝ (એકવાર જ ઉપયોગ)ના કારણે તેનો કચરો હવે કોવિડ વચ્ચે નવો પડકાર સર્જે છે.

કેટલો વધી રહ્યો છે બાયો વેસ્ટ ?

બાયો મેડિકલ વેસ્ટની જાણે સુનામી આવી છે. કેન્દ્રીય આરોગ્ય મ`ત્રાલયના જાન્યુઆરીના આ`ક મુજબ દેશમાં અત્યારે દૈનિક અ`દાજીત 600 ટન કચરો ઊભો થઇ રહ્યો છે. એના પછી તો દેશમાં કેસ અને હોસ્પિટલો વધી છે. વધુમાં વેક્સિનેશનથી પણ આ`ક વધ્યો હશે એ અલગ. એસોચેમના સર્વે મુજબ 2022 સુધી 776 ટન થશે.

બાયો વેસ્ટમાં પીપીઇ કિટનો જથ્થો સૌથી મોટો છે. માત્ર ડોક્ટર કે નર્સ નહીં, પેરામેડિકલ સ્ટાફ-મૃતદેહ નિકાલ કરતો સ્ટાફ?અને તેના પરિવારજનો પીપીઇ કિટ પહેરે છે.

દિલ્હીનો દાખલો લઇએ તો જાન્યુઆરીમાં દૈનિક 13 ટનનો અને એક મહિનામાં 321 ટન કચરો સર્જાયો હતો.

ગુજરાતમાં દૈનિક 32.4 ટન બાયો વેસ્ટ

ગુજરાત પોલ્યુશન ક`ટ્રોલ બોર્ડના આ`ક મુજબ, માર્ચ-2020માં લોકડાઉન પહેલા` અમદાવાદમાં દૈનિક 82 કિલો બાયો મેડિકલ વેસ્ટ ઊભો થતો હતો અને ગુજરાત આખાનો 2.85 ટન હતો. જે એપ્રિલ-21માં અત્યારે માત્ર કોવિડ હોસ્પિટલમાંથી ઉત્પાદિત કચરો જ 32.4 ટન છે. એટલે કે દસ ગણો વધ્યો છે. અત્યારે મે મહિનામાં તો એનાથીય વધારે હશે.

પોલ્યુશન બોર્ડના અધિકારી નામ ન આપવાની શરતે કહે છે કે, ગુજરાતમાં મોટી બાયો વેસ્ટ ઈન્સીનીરેશન (કચરાભઠ્ઠી) 20 છે જે દેશમાં સૌથી વધુ છે, પર`તુ એ નિકાલ કરવાના થતા વેસ્ટની આવશ્યકતા સામે હજુ 28થી 30 ટકા જ છે. જોખમી તત્ત્વો સામેના મેડિકલ વેસ્ટની નિકાલ પ્રક્રિયા જટિલ છે. હાલની ઈન્સીનીરેશન સુવિધા એ કોવિડ દર્દીના ઘન કચરાને બાળવાને ધ્યાને લઈને દેખીતી રીતે નહોતી બનાવાઈ. પીપીઈ કિટમાં ઊંચી ક્લોરિફિક વેલ્યુ?(ઉષ્ણતા શક્તિ) હોય છે. કમ્બશ્ચન (દહન) ચેમ્બરનું વાર`વાર નવીનીકરણ કરવુ` પડે છે.

પ્રકાર અને વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ શુ` છે ?

ઘર, કૃષિ, ઉદ્યોગ અને હોસ્પિટલમાંથી બાયો મેડિકલ વેસ્ટ ઊભો થાય છે, એમાં કિટ ઉપરા`ત માસ્ક, ગ્લોઝ, સિરિ`ઝ, નીડલ વધુ હોય છે,  46 પ્રકાર છે. પણ કેટલીક ચીજો જોખમી હોય છે, જેને બાયોડિગ્રેડ કરવામાં સદીઓ નીકળી જાય. પ્લાસ્ટિક પર્યાવરણ માટે જોખમ ઊભુ` કરે છે, એથી એની નિકાલની ખાસ પદ્ધતિ છે. કચરામાં રહેલા વાયરસ, કીટાણુ` મારવા ખાડો ખોદી કે  બાળીને  વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી નિકાલ કરવો પડે છે. ઘન, જૈવિક કચરાને યોગ્ય રીતે વિભાજિત કરીને નુકસાન ન થાય તે રીતે નિકાલ કરવાની પદ્ધતિ બાયો વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ તરીકે ઓળખાય છે.

કેર સેન્ટરોનું નિયમિત નિરીક્ષણ

બાયો મેડિકલ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટની ઘણી માર્ગદર્શિકાઓ છે, નિયમો છે, કયા કલરના ડબામાં કયો કચરો નાખવો એ નક્કી છે. જરૂર એ છે કે, એના યોગ્ય અમલ માટે અત્યારની બદલેલી સ્થિતિમાં સરકારી ત`ત્રો, પ્રદૂષણ વિભાગ અને મહાનગરપાલિકા, નગરપાલિકા કે સ્થાનિકે પ`ચાયતો દ્વારા નિયમિત નિરીક્ષણ કરવામાં આવે. હોસ્પિટલ કે કેર સેન્ટર બહાર કચરો ન દેખાય. હોસ્પિટલો વધે છે એમ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ ફરી વિશ્લેષણ અને વિસ્તરણ માગે છે.

મોટી હોસ્પિટલો માટે આ મેનેજમેન્ટ મોટો મુદ્દો નથી. એજન્સીઓને કોન્ટ્રેક્ટ આપેલા છે. 2016માં કાયદો સુધારાયો અને  `બાયો મેડિકલ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ રૂલ્સ' હેઠળ વ્યવસ્થા ગોઠવાયેલી છે, પર`તુ છેલ્લા દોઢ વર્ષમાં જેટલી હોસ્પિટલ વધી, એટલી વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ ક્ષમતા નથી વધી. આ અસ`કલન જોખમ સર્જે છે. બીજુ` મોટુ` જોખમ એ છે કે, સેવાભાવી સ`સ્થાઓ, શાળાઓ કોવિડ સેન્ટરોમાં ફેરવાઈ રહી છે, તેના પર નિરીક્ષણ કરવામાં આવે કઈ રીતે વેસ્ટનું વિભાજન અને નિકાલ કરવામાં આવે, તેની  માર્ગદર્શિકાનો પ્રચાર કરવો અને કડક અમલ કરાવવાની જરૂર છે. આરોગ્ય ત`ત્ર નિયમિત તાલીમ વર્ગ ગોઠવી શકે છે. સફાઈ કર્મચારી જોખમ લઈને કામ કરે છે, તેમની સુરક્ષા નું ધ્યાન રખાવુ` જોઈએ. કચરાભઠ્ઠી વધારીને નિકાલની વ્યવસ્થા રહેણાક પાસે નહીં શહેરની બહાર જ હોય એવુ` આ વધતી મહામારીમાં અનિવાર્ય બન્યુ` છે.